Maslow İhtiyaçlar Hiyerarşisi
Neye ihtiyacınız var? Tam da şu anda, ihtiyacınız olan şey başarı, mutluluk, huzur mu?
Bunların hepsi, günümüz şartlarında oldukça beklendik ihtiyaçlar arasındadır. Fakat bunlar arasında bir öncelik var mı?
Örneğin; sağlığınız olmadan yeni deneyimler kazanmak mümkün olabilir mi? İhtiyacımız olan şeyler arasında olan ilişki, hiyerarşiye benzer şekilde bir öncelik sırası var gibi gözüküyor.
Bu durum, iş hayatında ve beraberinde günlük hayatlarında sorun yaşayan insanların sorunlarını ele alan psikologların uzun bir süredir üzerinde çalıştıkları ve epey kafa yordukları bir konu. Konunun merkezinde ise, Abraham Maslow’un 1943 yılında yazdığı İnsan Motivasyonuna Yönelik Bir Teori başlıklı makalesindeki tespitleri yatıyor.
Abraham Maslow tarafından oluşturulan gereksinim teorisi, motivasyon teorileri arasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu teoriye göre, insanların motivasyonu dış faktörlerden ziyade kişinin kendi içindeki ihtiyaçlara dayanmaktadır. Kişinin içinden gelen ihtiyaçlar bir hiyerarşi içerisinde gruplandırılmaktadır.
Maslow’un kuramına göre insanların ihtiyaçları sınırsızdır ve insan bir ihtiyacını giderdikten sonra başka bir ihtiyaç ortaya çıkar. Bir ihtiyacı giderme süreci içinde ise memnun olma durumu olası değildir. Bu esnada, giderilmemiş ihtiyaç kişi için büyük bir motivasyon kaynağıdır, bireyi güdüler ve birey neyi henüz elde etmemişse ona büyük ilgi gösterir. Fakat, ihtiyaç giderildikten sonra bu ihtiyaca yönelik motivasyon davranışlar üzerindeki belirleyici etkisini kaybeder. (Maslow, 1943).
Maslow’a ait ihtiyaçlar hiyerarşisi piramit gibi resmedilir fakat Maslow hiçbir zaman bu tür bir piramitten söz etmemiştir.
Hayattaki ihtiyaçlarımızın bu tür bir hiyerarşik görselle anlaşılması bizler için çok daha kolay olduğu için, popüler kültürde çok daha yaygın yer tutmaktadır fakat bu durum bazı noktalarda konuyu yanlış anlamamıza sebep oluyor.
Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi 5 ana kategoriye ayrılmaktadır:
Fizyolojik İhtiyaçlar: Açlık, susuzluk ve buna benzer temel yaşamsal ihtiyaçlar
Güvenlik İhtiyacı: Dış faktörlerden kaynaklı tehlikelerden korunma
Sosyal İhtiyaçlar: Aidiyet, sevgi, kabul görme, sosyal yaşam vb.
Değer Verilme/Saygınlık İhtiyacı: Statü, başarı, itibar, tanınma
Kendini Gerçekleştirme: Gelişim, bir işi başarıyla tamamlama, yaratıcılık
1) Fizyolojik İhtiyaçlar
Piramidin en altında fizyolojik ihtiyaçlar bulunuyor: nefes alma, yemek yeme, su içme, uyuma, boşaltım gibi bedensel ihtiyaçlar.
Maslow’a göre, tüm ihtiyaçlar içerisinde en önemli olan ihtiyaç fizyolojik ihtiyaçlardır. Fizyolojik ihtiyacını gidermemiş bir kişi için diğer ihtiyaçların bir önemi yoktur. Aç veya susuz olan bir kişi, öncelikle bu ihtiyacını doyuracaktır ve diğer ihtiyaçlarını doyurmaya yönelmeyecektir (Maslow, 1943).
2) Güvenlik İhtiyacı
İkinci seviyede, güvenlik ihtiyacı bulunuyor.
Bir canlı hayatta kalmayı başardıktan sonra, güvenli bir hayat sürebilmeli. Kendinizi güvende hissetmediğinizde, kendinizin en iyi versiyonu olma yönünde çaba sarf etmeniz de mümkün olmayacaktır. Bu seviyeye bireysel güven, duygusal güven, finansal denge hali, sağlık ve iyilik, kazadan ve hastalıktan uzak olma gibi birçok alt başlık ekleyebiliriz. Ancak piramidin ilk iki seviyesi, görebileceğiniz gibi “temel ihtiyaçları” oluşturuyor. En biyolojik olan, evrimsel kökenleri en eskilere dayanan ihtiyaçlar.
Bu ihtiyaç, korunma, barınma, kural ve yasalara uyma gibi gereksinimlere dayanmaktadır, ve buna bağlı olarak kişi korku ve kaygısını azaltacaktır. İnsan tehlikelere karşı savunmadadır ve sahip olduğu şeyleri korumaya yönelik bir güdüye sahiptir. Bu ihtiyaçlar, kişiler arası ilişkiler için de geçerlidir. Yani, insan diğer insanlarla olan ilişkileri için de, bu ilişkiyi korumayı ve güvenli bir şekilde sürdürmeyi istemektedir.
3) Sosyal İhtiyaçlar
Üçüncü seviyede aidiyet ve sevgi ihtiyacı geliyor.
Bir bireyin hayatta kalmayı ve güvende olmayı başardıktan sonraki temel ihtiyacı, yakın arkadaşlıklar ve dostluklar kurmak, belirli gruplara ait olmak, onlarla ortak hedefler doğrultusunda çalışmak olacaktır.
Fizyolojik ve sosyal ihtiyaçlarının giderilmesi kişinin diğer ihtiyaçları için bir temel oluşturmaktadır.
4) Değer Verilme/Saygınlık İhtiyacı
Ayrıcalıklı ve başarı olmaya bağlı olarak özgüven duygusu da oldukça önemli bir konumda.
Nihayetinde birçok insan, saygı görmek ister. Bağımsızlık duygumuz, kendimize güvenmemiz ve özgürlük arayışımız da buradan gelir. Bir önceki seviye ve bu seviye, bir araya gelerek psikolojik ihtiyaçlarımızı oluşturur.
Bu ihtiyaç çift yönlü bir ihtiyaçtır. Yani, birey hem kendisine güven ve saygı duymak isterken hem de başkaları tarafından böyle görülmek ister. Başkaları tarafından değer görmek, kişinin de kendine güven duymasına ve başarılı olabileceğine yönelik bir inanç geliştirmesine neden olmaktadır. Başarı, statünün göstergesi olarak kabul edilmektedir ve başarmışlık hissi değer verilme ihtiyacını karşılamak için oldukça önemli kabul edilmektedir.
5) Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı
Son basamak ise, kendini gerçekleştirme ihtiyacıdır.
Maslow, bu durumu şu sözlerle ifade etmiştir: “Bir insan, olabileceğinin en üstü olmalıdır.”
Temel ve psikolojik ihtiyaçlarımızı karşıladıktan sonra, bu seviyedeki ihtiyaçlarımızı gerçekleştirme imkanı bulabiliriz.
Piramit Sembolizminin Yanıltıcı Doğası
Bu hiyearşinin genelleme yapmak için yeterli olup olmadığı tartışma konusu olmuştur.
Bu noktada ihtiyaçlar yaşa, cinsiyete, sosyoekonomik duruma göre değişiyor olabilir. Başta belirttiğimiz gibi, bu ihtiyaçları bir piramit üzerinden sembolize etmek yanıltıcı olabilir çünkü piramit, bir seviye tamamlanmadan diğer seviyelere ulaşılamayacağı algısını oluşturuyor. Fakat insan zihni, ihtiyaçlarını paralel olarak işleyebilecek kadar gelişmiştir.
Bu nedenle, bu ihtiyaçlar kimi zaman yandaki grafikle de gösterilebilir.
Bilişim Sistemleri açısından Maslow İhtiyaç Piramiti
Maslow’un yapmış olduğu yaklaşım pek çok araştırmacı tarafından bilgi teknolojileri (BT, Information Technologies, IT) için kullanılmıştır. Örneğin Urwiler ve Frolick çalışmalarında BT için Maslow’un çalışmasından esinlenerek BT için bir olgunluk modeli geliştirmişlerdir (Urwiler ve Frolick, 2008).
Paradigma Kayması (Paradigm Shift)
Rekabetçi Ayrışım (Competitive Differentiation)
Birleştirilmiş Enformasyon İhtiyaçları (Entegrated Information Needs)
Kararlılık ve Güvenlik İhtiyaçları (Stability and Security Needs)
Alt yapı ve Bağlantı ihtiyaçları (Infrastructure and Connectivity Needs)
Bu modeli BT Değer Hiyerarşisi olarak adlandıran yazarlar, hiyerarşinin en üst seviyesini paradigma kayması (paradigm shift) seviyesine her işletmenin erişmesinin bir gereklilik olmadığını belirtirler.
Yazarlara göre, bu hiyerarşide üst iki seviye için yenilikçi BT / innovative IT ifadesi kullanılırken alt 3 seviye için emtia BT / commodity IT ifadesi kullanılmaktadır.
Aynı zamanda şirketlerin de ihtiyaçlar piramitinde hangi seviyede olduğunu belirleyen çeşitli çalışmalara yer verilmiştir.
İşletmeler için bu sebepler şı şekilde sıralanabilir:
Organizasyonun büyüklüğü
Organizasyonun karmaşıklığı
Organizasyonun kültürü
BT’nin yenilik yeteneği
Rekabetçi alanın büyüklüğü
Yönetimin teknik karmaşıklık seviyesi ve basireti
Yönetimin risk alma kapasitesi ve iştahı
Organizasyonun BT ile olan uyumu
Teorideki Maslow hiyerarşisine BT açısından yapılan farklı bir yaklaşım ise, bilgi sistemleri (BS, information systems, IS) çalışanlarını birer bilgi çalışanı (knowledge worker) olarak görerek çalışanlarının motivasyonu için Maslow hiyerarşisinin uygulanması durumu konusundaki araştırmalardır.
Örneğin Mortiz, bilgi çalışanlarının faal kılınması için yaptığı çalışmasında Maslow’un piramitine benzer şekilde aşağıdaki seviyeleri önermektedir (Mortiz 2011).
Fiziksel seviye için : ofislerin havalandırması, yiyecek ve içecek
Güvenlik seviyesi için: ofis güvenliği, çalışanların sağlık güvencesi vb.
Ait olma seviyesi için: işletme kültürü, iş yerinde paylaşımcılık, takım çalışması vb.
Kendini gerçekleştirme seviyesi için: yenilik, yaratıcılık, problem çözme.
Bu şekilde Maslow piramiti, bilgi çalışanları ve özellikle de BS çalışanları için tekrardan düzenlenmiştir.
Maslow ihtiyaçlar hiyerarşisi yapısında farklı bir açıdan, değişen bilgi toplumuna göre yeniden şekillendirecek perspektifte bakan çalışmalar da vardır.
Bu çalışmalara göre, Maslow’un piramiti hazırladığı 1940’lı yıllardan sonra teknolojik anlamda yaşanan değişimlerin, insanların ihtiyaçlarına da etkisi olmuş ve 5 seviyeli hiyerarşi modelinde yeni eklentilere ihtiyaç duyulmuştur. Örneğin; bir kişinin internete ve hatta sosyal medyaya erişimi gibi yeni ihtiyaçları doğmuştur. Pereira, 5600 kuze amerikalı kişi üzerinde yapmış odluğu deneye dayanarak kişilerin gelirleri, yaşam şekilleri ve harcama alışkanlıkları arsındaki ilişkileri incelemiş ve dijital toplum (digital community) giden yolu aşağıdaki adımlarla ifade etmiştir (Pereira, 2008):
Dijital Topluluk
Dijital Hayat
Dijital iş yaşamı
Dijital ev yaşamı
Temel Topluluk
Temel Yaşam
Bu sıralamada en düşük bilgi ve iletişim teknolojisi (BIT, informationa nd communication technology, ICT) kullanımı temel yaşamda olmakta, giderek yaşam içerisindeki dijital teknolojilerin kullanılması ile kişinin dijital hiyararşide seviyesi artmakta ve en üst seviyede toplumun tamamının aktif olarak kullandığı bir dijital yaşama geçiş olmaktadır.
Kaynaklar
Maslow, AH (1943). İnsan motivasyonu teorisi. Psikolojik İnceleme 50, 370-396.
Maslow, A. (1954). Motivasyon ve kişilik. New York, NY: Harper. s.91
Mortiz, Debra (2011), Bilgi Çalışanını Çekmek ve İlham Vermek: İşyerinde üretkenliği artırmak için Maslow’un hiyerarşisini uygulamak, Jones ve Lang LaSalle, Advance, 2011, s. 1-9
Pereira, Francis (2008), Maslow’s Hierarchy of Needs and ICT: Challenges of End-User Adoption of Digital Life, 47 th European Congress of FITCE, Londra, Birleşik Krallık, 23 Eylül 2008
Urwiler, R. , Frolick Mark N., (2008) BT Değer Hiyerarşisi: Rekabetçi Organizasyonlarda Bilgi Teknolojisi Kullanımının Olgunluk Düzeyini Ölçmek İçin Bir Metafor Olarak Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisini Kullanmak, Bilgi Sistemleri Yönetimi, Cilt. 25, İs. 1, 2008
